سیر تطور رویکرد مدیریت ایمنی در صنعت هوانوردی
جمعه, ۲۱ اسفند ۱۳۹۴، ۱۲:۱۶ ق.ظ
ایمنی در صنعت هوانوردی به عنوان یکی از اصول اولیه و ضامن تداوم فعالیت اقتصادی شرکتهای هواپیمایی از دیرباز مورد توجه ویژه ارائهدهندگان خدمات هوایی و نهادهای سیاستگذاری بوده است. لیکن در سالیان اخیر با توجه به حساسیت بالای این صنعت، استانداردهای گستردهای برای شرکتهای هواپیمایی و سایر نهادهای این حوزه تدوین شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
مبحث ایمنی در صنعت هوانوردی
به منظور تجمیع مقررات و سیستمهای مدیریت ایمنی در صنعت هوانوردی، پیوست ۱۹ کنوانسیون شیکاگو به عنوان اصلیترین پیمان بینالمللی صنعت هواپیمایی، به مبحث ایمنی اختصاص یافته و قوانین مربوطه تحت پیوست ۱۹ به عنوان مرجع قوانین سازمان بینالمللی هوانوردی کشوری، جایگزین موارد مربوطه در پیوستهای ۱، ۶، ۸، ۱۱، ۱۳ و ۱۴ شده و هماکنون مورد استفاده قرار میگیرد. این پیوست ( Annex ) در تاریخ ۲۵ فوریه سال ۲۰۱۳ به تصویب رسیده و از تاریخ ۱۴ نوامبر ۲۰۱۳ اجرایی میباشد .
بر اساس سند ۹۸۵۹ سازمان بینالمللی هواپیمایی کشوری ( ICAO )، «ایمنی وضعیتی است که در آن، امکان آسیب به افراد و یا خسارت به اموال، از طریق یک فرآیند مداوم شناسائی خطرات و مدیریت ریسک، به سطحی قابل قبول کاهش داده شده و در آن سطح حفظ میشود.»
بر اساس یک دستهبندی، رویکردهای ایمنی در شرکتهای هواپیمایی به سه دسته تقسیم میشود:
- رویکرد انفعالی ( Reactive ): در این رویکرد، با پیشآمد هرگونه رخداد ناگوار ( Event )، نسبت به بررسی موضوع، رفع آثار احتمالی رخداد و برنامهریزی برای عدم وقوع مجدد اقدام میشود. از آنجا که در این رویکرد، ابتدا فعلی خارج از انتظار رخ میدهد و سپس سازمان به آن واکنش نشان میدهد، آن را عکسالعملی یا انفعالی مینامند.
- رویکرد فعال ( Proactive ): در این رویکرد، سازمان نسبت به مخاطره ( Risk ) و نه رخداد، حساس است. هرگاه مخاطرهای ایجاد شود که ممکن باشد در نتیجه ادامه عملیات، منتج به رخدادی ناگوار شود، سازمان نسبت به رفع مخاطره و برنامهریزی جهت پیشگیری از به وجود آمدن مجدد آن اقدام میکند. در این رویکرد، پیش از بروز رخداد ناگوار، اقدام اصلاحی لازم انجام میشود.
- رویکرد پیشگیرانه ( Predictive ): در رویکرد پیشگیرانه، شرکتهای هواپیمایی با مطالعه و بررسی زمینهای که در آن به فعالیت میپردازند، عواملی را که باعث ایجاد مخاطره خواهند شد شناسائی و نسبت به اصلاح آنها اقدام میکنند. در این رویکرد، قبل از ایجاد مخاطره، سازمان نسبت به تصحیح زمینهها واکنش نشان خواهد داد.
تصویر زیر بیان کارآمدی از این سه رویکرد است. بخش قرمز رنگ، بخشی است که در آن رخداد ناگوار ظهور پیدا میکند. این بخش، عرصه اقدامات انفعالی است. قبل از بروز رخداد ناگوار، مخاطراتی در سیستم به وجود میآید که با تحریک این مخاطرات به واسطه عملیات، رخداد ناگوار واقع خواهد شد. بخش زرد رنگ نشاندهنده مخاطرات یک سیستم است و فعالیت بر روی این زمینه، در رویکرد فعال انجام میشود. قسمت سبز رنگ نیز بستر و زمینه فعالیت سازمان است. در این زمینه ممکن است به واسطه برخی نواقص و یا چینشهای نامناسب، خطراتی که به نوبه خود منجر به بروز مخاطره و رخداد خواهد شد، پدید آید. سازمانهای پیرو رویکرد پیشگیرانه، اقدامات خود را از این زمینه و پیش از بروز رخداد و حتی ایجاد مخاطره آغاز خواهند کرد.
با عنایت به این اصل که هیچ سازمانی عاری از رخداد ناگوار نخواهد بود و بدین ترتیب از مخاطرات نیز مصون نخواهد بود، معرفی رویکرد پیشگیرانه نفیکننده رویکرد فعال و رویکرد فعال نیز نفیکننده رویکرد انفعالی نخواهد بود. به عبارت دیگر، در هر حال در سازمانی با رویکرد مبنائی پیشگیرانه، مخاطراتی بروز خواهند کرد. در این هنگام، سازمان باید اقدامات فعال را به مورد اجرا گذارد و به همین ترتیب در هنگام رخدادهای ناگوار، با رویکرد انفعالی اقدامات مقتضی را به مرحله اجرا در آورد.
همچنین در دستهبندی دیگر، عوامل ایجاد مخاطرات و رخدادهای ایمنی در صنعت هواپیمایی به سه دسته تقسیم میشود:
- مشکلات فنی و تکنولوژیک: در نسل اول سیستمهای مدیریت ایمنی (تا اواخر دهه 1960 میلادی)، شناسایی و رفع مسائل و مشکلات فنی و تکنولوژیک به عنوان نقطه اصلی مورد توجه قرار میگرفت.
- عامل انسانی: در نسل دوم، با توجه به توسعه تکنولوژی در صنعت هوانوردی و کاهش سوانح ناشی از مسائل فنی، در دهه 1970 تا اواسط دهه 1990 میلادی، نقش عوامل انسانی در سوانح مورد توجه قرار گرفت.
- عوامل سازمانی: در نسل سوم سیستمهای مدیریت ایمنی که از اواسط دهه 1990 میلادی تا کنون مورد توجه و استفاده شرکتهای ارائهدهنده خدمات هوایی قرار میگیرد، به حداقل رساندن عوامل سازمانی و محیطی که موجب ایجاد شرایط خطا و مخاطره در عملیات هوانوردی میشود مورد توجه قرار گرفته است.
سیستم مدیریت ایمنی در شرکتهای هواپیمایی
سیستم مدیریت ایمنی در صنعت هوانوردی به منظور دستیابی به اهداف ایمنی و به خصوص موارد ذیل توسعه یافته است که در سند 9859 سازمان بینالمللی هواپیمایی کشوری ( ICAO ) چنین بر شمرده شدهاند:
- شناسایی تهدیدات ایمنی ( Safety Hazards ).
- حصول اطمینان از انجام اقدامات اصلاحی برای حفظ سطح ایمنی قابل قبول ( Acceptable Level of Safety ) یا اصطلاحاْ ALoS .
- انجام اقدامات لازم در خصوص پایش مستمر سطوح عملکرد ایمنی به دست آمده و ارزیابی منظم آن.
- بهبود مستمر ایمنی.
در این راستا، سازمان بینالمللی هواپیمایی کشوری ( ICAO ) در اجرای انکس 19، در قالب سند ۹۸۵۹، چارچوب اجزای سیستم مدیریت ایمنی در شرکتهای هواپیمایی را در قالب چهار بخش ( Component ) و ۱۲ قسمت ( Element ) به شرح زیر بیان نموده است:
- خطمشی و اهداف ایمنی:
- تعهد مدیریت و پاسخگویی.
- سلسلهمراتب پاسخگویی ایمنی.
- انتصاب افراد کلیدی مرتبط با ایمنی.
- هماهنگی برنامهریزی پاسخ سریع در طرح اضطراری ( Emergency Response Plan ).
- مستندسازی سیستم مدیریت ایمنی .
- شناسایی تهدیدات ایمنی .
- ارزیابی و کاهش ریسک .
- اندازهگیری و پایش عملکرد ایمنی .
- مدیریت تغییر .
- بهبود مستمر سیستم مدیریت ایمنی .
- آموزش .
- ارتباطات ایمنی .
در جمهوری اسلامی ایران نیز هیأت وزیران در ماده ۳۳ آئیننامه بررسی سوانح و حوادث هوایی مصوب سال ۱۳۹۱، سازمان هواپیمایی کشوری را مسئول تهیه و اجرای برنامه جامع ایمنی هوانوردی کشور ( State Safety Program ) معرفی نموده است.
در این راستا، دستورالعمل ۴۱۱۳ سازمان هواپیمایی کشوری تحت عنوان الزامات سیستم مدیریت ایمنی ( Safety Management System ) یا اصطلاحاْ SMS در تاریخ 30/ 02/ 1392 تصویب و ابلاغ گردید و دفتر ایمنی و بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری به عنوان مسئول اجرا و بهروز نگاه داشتن این دستورالعمل تعیین شد که تمامی ارائهدهندگان خدمات هوایی ملزم به رعایت این دستورالعمل میباشند.
بر اساس دستورالعمل ۴۱۱۳ سازمان هواپیمایی کشوری، سیستم مدیریت ایمنی در شرکتهای ارائهدهنده خدمات هوایی باید شامل ویژگیهای زیر باشد:
- کل فعالیتهای مجموعه را در بر بگیرد.
- بر روی فرآیندها تمرکز داشته باشد نه خروجیها.
- جمعآوری دادهها و پایش مستمر از اصول اساسی آن باشد.
- مستندسازی در آن مورد توجه ویژه قرار داشته باشد.
- به صورت تدریجی رشد و ارتقاء یابد.
- دارای برنامه راهبردی باشد.
بر اساس این دستورالعمل، استقرار سیستم مدیریت ایمنی در شرکتهای هواپیمایی با توجه به حجم فعالیتهای تعریفشده و استقرار هر چهار بخش و دوازده قسمت تعیینشده، در چهار فاز صورت میپذیرد:
- فاز اول: برنامهریزی.
- فاز دوم: اجرای رویههای رویکرد انفعالی ( Reactive ).
- فاز سوم: اجرای رویههای رویکرد فعال ( Proactive ) و پیشگیرانه ( Predictive ).
- فاز چهارم: تضمین ایمنی.