مفاهیم رشته‌های مختلف علوم انسانی، از جمله رشته مدیریت دارای تعاریف مختلف و متعدّدند. به ندرت پیش می‌آید که مفهومی دارای یک تعریف متعیّن و دقیق باشد. معمولاً هر کدام از اندیشمندان از زاویه دید خاصّ خود «مفهوم» مورد نظر را تعریف می‌کنند. همین امر منجر به پیچیدگی بیشتر علوم انسانی در مقایسه با علوم طبیعی و علوم پایه می‌شود. حال در نظر بگیرید علاوه بر گستردگی تعاریف، تناقض و تضادّ نیز در آنها نیز وجود داشته باشد. به عبارت دیگر خود مفهوم دارای پیچیدگی باشد. در چنین حالتی انتقال معنا به مخاطب به مراتب دشوارتر می‌گردد. به همین دلیل در شته مدیریت از ابزارهایی به منظور ساده‌سازی و کاهش پیچیدگی‌ها در انتقال معنا استفاده می‌شود. یکی از این ابزارها استفاده از گونه‌ای خاص از «تشبیه» است. در یک مثال ساده، انتقال معنای استواری و استقامت به مخاطب معمولاً با بکارگیری تشبیه «سرو» صورت می‌پذیرد چرا که سرو، درختی است که همواره و در هر شرایط آب و هوایی برگ‌هایی زنده و سبز دارد.

به آن نوع خاصّ تشبیهات که در رشته مدیریت از آنها بهره می‌گیریم، اصطلاحاً «استعاره» (Metaphors) می‌گوییم. برای نمونه استعاره «سازمان به مثابه پرده نقّاشی» را در نظر بگیرید. این استعاره به انتقال مفهوم وجود نظرات، اهداف فرعی، منافع گروهی و ... متنوّع و گوناگون در سازمان بسیار راهگشاست. همانگونه که پرده نقاّشی ترکیبی از رنگ‌های متنوّع را شامل می‌شود که در نهایت تصویری را در ذهن مخاطب یا هنرمند دیگر نقش می‌بندد، سازمان نیز برآیندی از اهداف و نظرات مختلف است که تصویری در ذهن مشتریان و یا شهروندان جامعه حک می‌نماید. علاوه بر استعاره،‌ ابزارهای دیگری نیز برای ساده‌سازی و انتقال معنا وجود دارد نظیر «مدل»‌ها یا «الگو»ها که انواع مختلفی دارند و «مدل‌های مفهومی» از جمله معروف‌ترین و پر کاربردترین آنهاست.

در این نوشتار بر آنیم تا یکی دیگر از ابزارهای ساده‌سازی جهت انتقال معانی پیچیده رشته مدیریت را معرّفی نماییم. ابزاری تحت عنوان «دوگان» یا «Dichotomy». فرهنگ لغت آکسفورد این اصطلاح  را چنین تعریف کرده است: «تفکیک میان دو گروه یا دو چیز مجزّایی که کاملاً متضادّ یکدیگر بوده و متفاوت از هم هستند». 

»The separation that exists between two groups or things that are completely opposite to and different each other«

معادل‌های فارسی گوناگونی برای این اصطلاح وضع شده است. از جمله معادل‌های مناسب می‌توان به «دوگان» یا «دوگانه» اشاره کرد. مطابق با تعاریفی که از اصطلاح «دوگان» ارائه شده است، دو یا چند قسمت متضاد دارای ویژگی‌های معینی هستند که مهمترین آنها سه ویژگی زیر است:

• دو مفهوم یا دو گروه معنایی مورد نظر کاملاً مجزّا و متضادّ با یکدیگر هستند.

• مجموع مفاهیم زیر مجموعه دو اصطلاح دارای «جامعیت» است. به عبارت دیگر کلیه مفاهیم مرتبط باید زیر مجموعه یکی از دو مفهوم یا دو گروه متضاد قرار گیرند.

• هیچ مفهومی نمی‌تواند همزمان جزء هر دو مفهوم متضاد قرار گیرد. به عبارت دیگر هر مفهومی یا زیر مجموعه مفهوم 1 یا مفهوم 2 است.

در صورت وجود ویژگی‌های فوق می‌توان گفت دو مفهوم یا دو گروه معنایی، یک «دوگان» را تشکیل می‌دهند. در منطق و یا در ریاضیات بعضا این معنا در قالب دو پیشامد دو متغیّرِ «متمّم» نیز مطرح می‌شود. (A و Ac) در تعریف احتمالات دو پیشامد در صورتی متمّم یکدیگرند که هر یک از اعضای فضای نمونه یا عضو A و یا عضو Ac باشند، به طوریکه هیچ پیشامدی همزمان عضو هر دو اینها قرار نگیرد. به عبارت دیگر هیچ اشتراکی میان دو پیشامد متمّم وجود ندارد. به عنوان مثال در پرتاب یک تاس، پیشامد زوج آمدن و فرد آمدن تاس یک «دوگان» را تشکیل می‌دهند.

برای دوگان می‌توان مثال‌های زیادی در زندگی روزمره و عادی اطرافمان بزنیم. دوگان‌هایی نظیر «توقّف- حرکت»، «مردسالاری- زن‌سالاری»، «جاندار- بی‌جان»، «روشنایی- خاموشی»، «شنوایی- ناشنوایی» و ... از این جمله‌اند. البته باید گفت که استفاده از دوگان‌ها خاصّ رشته علوم انسانی یا رشته خاصّی از شاخه‌های متعدّد علوم نیست بلکه در تمامی آنها وجود داشته و قابل استفاده است. به عنوان مثال دوگان «شرطی بودن- استقلالِ» دو پیشامد (موضوع احتمالات) در رشته ریاضی یا دوگان «ایمنی همورال- ایمنی سلّولی» در رشته پزشکی.

شناسایی دوگان‌ها در فضای رشته‌های علوم انسانی، به ویژه رشته مدیریت حائز اهمیت و کاربرد فراوان می‌باشد. دوگان‌ها همانند «استعاره»‌ها و نیز «مدل»‌ها جهت انتقال معنا و مفهوم مورد نظر به مخاطبان کمک شایانی می‌کنند. اگر چه «استعاره» و «دوگان» در ساده‌سازی انتقال معانی به مخاطبان و مشتاقان علم با یکدیگر مشترکند، امّا در عین حال تفاوت‌های ماهوی بسیاری دارند،‌ به طوری که می‌توان گفت هر کدام از طریق یک کانال و مسیر انتقال کاملاً متفاوت از یکدیگر عمل می‌کنند. 

یکی از چالش‌های اصلی در این زمینه عدم درک درست مفهوم «دوگان» توسط دانشجویان و حتی اساتید رشته مدیریت است. به عنوان نمونه برخی ارتباط دو مفهوم «اثربخشی» و «کارآیی» را در قالب یک «دوگان» مطرح کرده‌اند. در حالی که ارتباط این دو مطابق با تعریفی که ارائه شد به هیچ وجه یک «دوگان» تئوریک نیست. اولاً این دو مفهوم متضادّ یکدیگر نبوده و ثانیاً دارای وجه اشتراک با یکدیگرند. به عبارت دیگر حالتی از عملکرد سازمانی متصوّر است که هم اثربخش و هم کارآ باشد. (اصطلاحاً بهره‌ور یا مولّد باشد) بنابراین با توجه به آنکه اشتراک میان این دو مفهوم قابل تصوّر است، بنابراین مطرح نمودن ارتباط این دو در قالب یک «دوگان» با تعریف دوگان سازگار نبوده و نادرست است. و یا دوگان نادرست «تخصّص- تعهّد» که به اشتباه در قالب یک دوگان مطرح می‌شود چرا که اساساً «تخصّص» و «تعهّد» به لحاظ معنایی متضادّ و مخالف یکدیگر نیستند بلکه صرفاً با یکدیگر متفاوتند. از جمله برخی از دوگان‌های بسیار معروف رشته مدیریت دولتی که پیش‌تر توسط اندیشمندانی نظیر دنهارت مطرح شده است، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

1. دوگان نظر- عمل (Theory- Action dichotomy): به این معنا که فضای تئوریک و دانشگاهی مدیریت دولتی با فضای کاربردی حلّ مسائل مدیریت دولتی یک دوگان نظری را تشکیل می‌دهند. فهم این دوگان به فهم مسئله پیچیده و بسیار مهمّ ارتباط صنعت با دانشگاه و یا ارتباط دولت با دانشگاه کمک شایانی ‌می‌کند.

2. دوگان سیاست- اداره (Policy- Administration dichotomy): همان دوگان معروفی که وودرو ویلسون به تشریح آن دامن زد و مراد از آن نحوه تعاملات میان سیاستگذران و بوروکرات‌ها ( یا همان مجریان سیاست عمومی) است.

3. دوگان بوروکراسی- دموکراسی (Bureaucracy- Democracy dichotomy ):بوروکراسی به معنای حاکمیت نظر بوروکرات‌ها یا همان متخصّصین نظام اداری در موارد متعدّد با نظرات اکثریت شهروندان یا همان مالکان اصلی مدیریت دولتی دچار تضاّد و تعارض می‌شود به این معنی که مسیر نظرات بوروکرات‌ها با خواسته‌ها و انتظارات شهروندان دو مسیر متفاوت و مجزّا را تشکیل می‌دهد.

البته دوگان‌های مطرح شده توسط اندیشمندان مدیریت دولتی بسیار بیش از این‌هاست. هدف از نگارش این نوشتار صرفاً تبیین مفهوم «دوگان» و اهمیت آن در شته مدیریت و نیز ذکر مثال‌هایی در این زمینه بوده است. نگارندگان بر این باورند که دوگان‌های بومی و خاصّ مسائل و شرایط کشور در حوزه مدیریت دولتی قابل طرح است. امیدواریم در نوشتارهای بعد فرصت طرح «دوگان‌های خاصّ مدیریت دولتی ایران» فراهم آید.

نویسندگان: حسین اصلی پور، سارا محمدی